شیوۀ معماری بناهای عمومی گابریل گورکیان

و انتساب طرح بناهای وزارت امور خارجه و دادگستری به او

نویسنده : نگار حکیم

مجله معمار شماره ۱۵ - زمستان ۱۳۸۰ - صفحه ۷۸-۸۵

ساختمان شماره یک وزرات امور خارجه و کاخ دادگستری دو بنایی است که طراحی آنها در منابع متعددی به گابریل گورکیان نسبت داده شده است. دو بنایی که با اجزای کلاسیک خود با بقیه کارهای گورکیان هماهنگی ندارند و با ایده های مدرن وی در تناقض اند. این مقاله به بررسی طرح های اولیه معمار و مقایسه آنها با این دو بنای اجرا شده می پردازد تا شاید به یک پاسخ منطقی دست یابد.

به دعوت دولت ایران گابریل گورکیان در سال ۱۹۳۳ (۱۳۱۲ش)^۱  به تهران می آید و اقدام به تأسیس یک دفتر معماری به نام "Societe de Construction lranienne" می کند. این دفتر زیر نظر گورکیان تا سال ۱۹۳۷ (۱۳۱۶ ش) در بیش از هشت مسابقه برای طراحی بناهای عمومی شرکت می کند. او شخصاٌ در شرح حال خود در سال ۱۹۴۵ این مسابقات را بر می شمارد. در بخش طرح های اجرا شده از آمفی تئاتر، مدرسه نظام، وزارت جنگ، باشگاه افسران، تئاتر تهران و ساختمانهای اداری در مرکز تهران نام می برد. ضمناٌ به ارائه طرحهایی برای مسابقه وزارت صنایع، کاخ دادگستری و وزارت امور خارجه اشاره می کند.

در سال ۱۳۱۲ (۱۹۳۳م) دولت ایران مسابقه ای برای وزارت امور خارجه برگزار می کند که گورکیان هم در آن شرکت می کند. در تاریخ ۱۴/ ۱۳۱۲/۱۲ کلنگ ساختمانی در غرب میدان مشق، جنوب خیابان فروغی زده می شود که بعدها به ساختمان شماره یک معروف می شود(تصویر ۱). این ساختمان ساختاری متقارن با یک ترکیب سه گانه را نشان می دهد. ساختمان سه طبقۀ طویلی که از یک جزء میانی و دو جزء کناری تشکیل شده است. معمار به کمک مجموعه ای از حجم های جلو آمده بر قسمت میانی ساختمان تاکید می کند (تصویر ۲). این مجموعه متشکل از مکعب مستطیل های عمودی تو در تو است، و در مرکز آن، در داخل یک عقب نشینی ورودی اصلی ساختمان قرار دارد. جزءهای کناری ساختمان را معمار به صورت محاط در مربع در نظر گرفته و در مرکز آن حیاطی قرار داده است. ضلع شمالی ساختمان بر امتداد مایل خیابان فروغی منطبق شده است. اختلاف مشهود بین اجزای شرقی و غربی ساختمان به دلیل تغییراتی است که در ضلع شرقی ساختمان در چند سال گذشته داده شده و ارتباطی با طرح اجرایی اولیه ندارد. (تصویر ۳ ) ^۲   

 تصویر ۱ :وزارت امور خارجه ، نمای جنوبی، تهران، ۱۹۳۴- منبع : مجله معمار شماره ۱۵

تصویر ۲ :وزارت امور خارجه ، نمای جنوبی، تهران، ۱۹۳۴- منبع : مجله معمار شماره ۱۵

تصویر ۳ :وزارت امور خارجه ، نمای شرقی، تهران، نیمه دوم قرن بیستم - منبع : مجله معمار شماره ۱۵

معمار به واسطه استفادۀ موزون از حجم های هندسی ساده، مانند مکعب، موفق به خلق یک بنای مدرن می شود. این بنای مدرن به واسطه پیچیدگی مجموعه حجم جلو آمده و تکمیل آن با برجکی مکعب مستطیل شکل بر محور میانی، به یک ساختمان مونومانتال تبدیل شده است. معمار بر نمای بنا اجزایی را به نمایش می گذارد که متأثر از الگوهای کلاسیک است. شکل قاب پنجره ها، پیشانی کشیدۀ سراسری، و نیم ستون های بدون سرستون بین پنجره ها، از این جمله اند. گرایش به معماری کلاسیک اروپایی در آنها مشهودتر است تا به ایرانی. ارتباط دادن حجم مکعب مستطیل وسط ساختمان با معبد زرتشت در نقش رستم (تصویر ۴) نیز، که در بعضی منابع صورت پذیرفته، فاقد قرائن کافی است. مخصوصاٌ اگر بدانیم که هیئت حفاری دانشکدۀ شرق شناسی دانشگاه شیکاگو آتشگاه فوق را در سال ۱۹۳۹ در شیراز حفاری کرده است، ارتباط دادن این معبد با طرح وزارت امور خارجه بی وجه خواهد بود.

تصویر ۴ :معبد زرتشت در نقش رستم ، منبع : مجله معمار شماره ۱۵

ساختمان دیگری که طرح آن به گورکیان نسبت داده می شود. ساختمان کاخ دادگستری در میدان ارگ است. گورکیان با طرح خود در سال ۱۹۳۷ (۱۳۱۶ش) در مسابقۀ این بنا شرکت و در همان سال از ایران به اروپا می رود. درباره معماری که این بنا را به اتمام رسانده است، در منابع نظر واحدی نیست.

این بنا نیز یک نقشۀ طویل متقارن سه قسمتی را نشان می دهد که دارای یک جزء میانی و دو جزء کناری است. جزء میانی ساختمان محاط در یک مستطيل است (تصویر ۵). اجزای کناری هر کدام دارای یک حیاط داخلی است که به سمت اضلاع جانبی باز می شود. اشکوب در سمت شمال از طریق سه مجموعه فضای چهار گوش پیشروی می کند، که اولی در محور تقارن ساختمان و دو تای دیگر در ابتدای اجزای کناری قرار دارند. خود ساختمان یک بنای چهار طبقه است که بر قسمت ورودی آن تأکید شده است. نمای ساختمان تأکید شدید معمار را بر اجزای تزئینی نشان می دهد. نمای سنگی ساختمان ، ستون های افزوده شده به سرتاسر نما و شبه بالکن های طبقه چهارم نمایانگر این تأكید هستند(تصویر ۶). نمای ساختمان علاوه بر این با نقش هایی تزئین شده است که برای مثال می توان از طرح های ایرانی بالای پنجره ها در قسمت میانی، گل های دوازده پر و نوارهای افقی زیر سقف نام برد. معمار همچنین قسمت هایی از نمای ساختمان را به حجاری صحنه هایی از محکمه های تاریخی اختصاص می دهد (تصویر ۷)

تصویر ۵ :کاخ دادگستری، نمای جنوبی، تهران، ۱۹۳۷-۱۹۴۳، منبع : مجله معمار شماره ۱۵

تصویر ۵ :کاخ دادگستری، نمای جنوبی، تهران، ۱۹۳۷-۱۹۴۲  -   تصویر ۶ (سمت چپ) :کاخ دادگستری، زاویه ای از نمای جنوبی، تهران، ۱۹۳۷-۱۹۴۲، منبع : مجله معمار  ۱۵

تصویر ۷ :کاخ دادگستری، محکمۀ حجاری شده در نمای جنوبی، تهران، ۱۹۳۷-۱۹۴۲، منبع : مجله معمار شماره ۱۵

گورکیان وقتی در سال ۱۹۳۳ (۱۳۱۲ ش) تصمیم به کار در تهران گرفت از معماران طرح مدرنیست سبک بین المللی در اروپا بود. گورکیان بین سال های ۱۹۲۳ تا ۱۹۳۰ بیش از چهل پروژه هتل را طراحی می کند. یکی از اولین پروژه های وی پروژه هتل رئالیس (Hotel Realis ) در سال ۱۹۲۳ بود، که آن را  برای کلوپ فرانسوی تورینگ طراحی کرد. گورکیان در یک طرح  Tمانند یک ساختمان دوقسمتی را در پیش می گذارد که قسمت جلو ساختمان چهار طبقه و قسمت عقبی آن دو طبقه است (تصویر ۸). پنجره های نوار مانند افقی در نمای ساختمان اولین نکته ای هستند که نظر بیننده را جلب می کنند و اصل چهارم برنامه پنجگانۀ لوکوربوزیه را به یاد می آورند. پیوستگی این خطوط افقی تنها با ورودی عمودی میانه ساختمان قطع می شود. اصول دیگری از برنامه پنجگانه لوکوربوزیه مانند طراحی آزاد اشکوب ها و یا طراحی آزاد نما را نیز در آن می بینیم. این طرح به این دلیل نیز اهمیت دارد که لوکوربوزیه آن را برای اولین بار در سال ۱۹۲۲ در مجله ایده های مدرن (L'Esprit Nouveau)  خود منتشر کرد، همان ایده هایی که بعدا در سال ۱۹۲۳ در کتاب  Vers une Architecture  ( راه دیگری در معماری) به چاپ رساند. طرح هتل رئالیس نشان می دهد که گورکیان از ابتدای کار حرفه ایش در پاریس در سال ۱۹۲۳ به ایده های لوکوربوزیه توجه داشته است.

وی در طرح هتل ژوان له پن (Juan les Pins) در سال ۱۹۳۰ این اصول را با تأکید بیشتری نشان می دهد (تصویر ۹). در داخل یک حجم L   شکل هتلی را طراحی می کند که از دو بال تشکیل شده است. تعدادی راهرو ارتباطی این دو بال را به یکدیگر مرتبط می کنند. فرم خارجی این راهروها را قوس مانند در نظر می گیرد. این راه حل نیز ریشه در ایده های لوکوربوزیه دارد. گورکیان در طراحی این هتل ها اصرار بر ایجاد یک کار لوکس نداشت، بلکه آنها را مطابق الزامات کارکردی شان طراحی می کرد. در طراحی داخلی، عواملی مانند تفریح، استراحت، بهداشت و بهینه سازی مسیر را در نظر می گرفت. در طراحی نما سعی در رد هرگونه تزئین و تأکید بر سادگی فرم ها داشت. برای اجرای این طرح ها از مصالح جدیدی مانند بتن، فولاد و شیشه استفاده می کرد.

تصویر ۸ :طرح گورکیان برای هتل رئالیس،پاریس ،۱۹۲۳ -   تصویر ۹ (سمت چپ) :طرح گورکیان برای هتل ژوان له پن،پاریس ، ۱۹۳۰ منبع : مجله معمار  ۱۵

گورکیان در طی اقامت چهارساله اش در ایران بیش از بیست ویلای خصوصی طراحی می کند که پنج تای آنها را می شناسیم. در طراحی تک تک آنها به چارچوب طراحی سبک بین المللی وفادار می ماند^۳. ویلایی مانند ویلای پناهی را طراحی می کند که تأثیرات سال های وین و مخصوصا آدولف لوس به خوبی در آن دیده می شوند. ویلایی مانند ویلای خسروانی یا فیروز را می سازد که تأثیرات سال های پاریس و مخصوصا لوکوربوزیه به خوبی در آنها مشخص است. بنابراین بسیار تعجب آور است که بنایی مانند کاخ دادگستری، با ریشه های معماری کاملا متفاوتش به او نسبت داده شود. این مسئله حتی پیچیده تر می شود وقتی مثلاٌ از میان کارهای عمومی گورکیان شیوۀ معماری او را در طرح وزارت صنایع مورد توجه قرار دهیم.

گورکیان در سال ۱۹۳۶ (۱۳۱۵ ش) طرحی را در مسابقه برای وزارت صنایع شرکت می دهد که شورای تصمیم گیرنده آن را رد می کند. تصاویر ۱۰ و ۱۱ دو ساختمان از یک مجموعه سه بلوکی را نشان می دهد. گورکیان ارتباط بین این سه بلوک را با دو راهرو ارتباطی پیش بینی کرده بود. یکی از این راهروها چهار طبقه و دیگری یک طبقه است.

تصویر ۱۰ : طرح گورکیان برای وزارت صنایع،تهران ،۱۹۳۶ -   تصویر ۱۱ (سمت چپ) :طرح گورکیان برای وزارت صنایع،تهران ،۱۹۳۶ منبع : مجله معمار  ۱۵

تأثیرات از اصول پنجگانه لوکوربوزیه در این طرح بارز است. تصویر ۱۲ استفاده از اصل اول یعنی کاربرد ستونهای بتنی گرد یا پیلوت را به خوبی نشان می دهد. سقف هر دو ساختمان و راهروهای ارتباطی مسطح اند که نشانگر اصل دوم برنامه اند. استفاده از روش بتن مسلح در سازۀ طرح به معمار اجازه طراحی آزاد اشکوب هر طبقه را بر اساس اصل سوم لوکوربوزیه داده است. گورکیان با شیوه طراحی پنجره ها در اضلاع جانبی اصل چهارم را نشان می دهد و برای طراحی نمای اصلی ساختمان ها از اصل پنجم استفاده می کند.

تصویر ۱۲ :طرح گورکیان برای وزارت صنایع،تهران ،۱۹۳۶ منبع : مجله معمار  ۱۵

به عنوان مثالی از کارهای لوکوربوزیه که می توانسته بر طراحی گورکیان تأثیر بگذارد، می توان از طرح سازمان ملل در ژنو (۱۹۲۷) نام برد (تصویر ۱۳). مشابهت ها نه تنها در برنامه پنجگانه، بلکه حتی در ساختار تقسیم بندی ساختمان ها نیز به چشم می خورد. لوکوربوزیه در طرحش مجموعه ای چند ساختمانی را نشان می دهد که با راهروهای ارتباطی به هم مرتبط می شوند. گورکیان در طرح وزارت صنایع قسمت میانی ساختمان را جلو می برد و سطح نمای آن را با قوسی مقعر گرد می کند (تصویر ۱۴). این نوع نماسازی را در کار ساخته شده لوکوربوزیه در سال ۱۹۳۰ نیز می بینیم. لوکوربوزیه در خوابگاه شهر دانشگاهی پاریس قسمت میانی ساختمان خود را اینگونه طراحی کرده بود. (تصویر ۱۵).

تصویر ۱۳ :لوکوربوزیه ، طرح سازمان ملل در ژنو، ۱۹۲۷ - تصویر ۱۴(سمت چپ) :طرح گورکیان برای وزارت صنایع،تهران ،۱۹۳۶ منبع : مجله معمار  ۱۵

تصویر  ۱۵: لوکوربوزیه، خوابگاه شهر دانشگاهی،پاریس ، ۱۹۳۰- منبع : مجله معمار  ۱۵

راه حل پیشنهادی گورکیان در طرح وزارت صنایع برای مجموعه پلکان مدور، که در تصویر ۱۲ دیده می شود، نیز قابل تأمل است. معماران مدرن در ابتدای قرن بیستم همواره به دنبال راه حل های نوین و فرار از تکرار روش های کهنه بودند. ساختن یک پلکان مدور محاط در قابی شیشه ای در این دوره به عنوان نمونه ای از یک راه حل جدید پیشنهاد شده بود. والتر گروپیوس و آدولف مه یر در ساختمان اداری خود در نمایشگاه ورک بوند (Werkbund) کلن به سال ۱۹۱۴ این راه حل مدرن را نشان داده بودند(تصویر ۱۶). گورکیان نیز پلکان مدور با قاب شیشه ای را به سال ۱۹۳۴ در ساختمان وزارت دفاع اجرا می کند. (تصویر ۱۷).

بررسی های بالا همگی نشان میدهد که گورکیان در طراحی بناهای عمومی خود همانند ویلاهایش مسیر مستقیمی را دنبال می کرده است. مسیری که او را به سوی به کار بردن راه حل های نوین سوق می داد. ضمناٌ باید توجه داشت که وی به عنوان یک معمار، هنرمند و مدرنیست مطرح، مسلماٌ نمی توانست به آسانی از اصول اعتقادیش صرفنظر کند.

برای یافتن پاسخ شبهه ای که در مورد معمار بناهای وزارت امور خارجه و کاخ دادگستری ایجاد شده بهترین راه بررسی جامع طرح های اصلی گور کیان و مقایسه آنها با بناهای موجود است. طرح های اصلی گورکیان را اليزابت ویتو از خانواده گورکیان گرفته و در کتابش منتشر نموده است.

 تصویر ۱۶ :والتر گروپیوس و آدولف مه یر، ساختمان اداری، نمایشگاه ورک بوند، کلن، ۱۹۱۴ - تصویر ۱۷(سمت چپ) : گورکیان وزارت جنگ (وزارت دفاع)،تهران ،۱۹۳۴ منبع : مجله معمار  ۱۵

وزارت امورخارجه، ۱۹۳۴

طرح پیشنهادی گورکیان در سال ۱۹۳۴ یک بنای متقارن با یک جزء میانی و دو جزء کناری را نشان می دهد (تصویر ۱۸ و ۱۹). اجزای کناری ساختمان یک پیشروی پلکانی در سه ارتفاع را نشان می دهد. ضلع شمالی قسمت میانی را معمار به صورت مستقیم در نظر گرفته بود. در مقابل، هر دو جزء کناری به صورت U  به سمت شمال باز می شدند. گورکیان فضای داخلی سمت غرب جزء کناری را با دیواری مستقیم و فضای متناظر آن را در سمت شرق با دیواری قوس دار می بندد. تنها این دو فضا تقارن ساختمان را به صورت کمرنگی می شکنند. ورودی اصلی در وسط نما و دو ورودی در میانه اجزای کناری، ورود ارباب رجوع را به راهروی که از شرق به غرب امتداد داشت، امکان پذیر می کردند.

تصویر ۱۸ :طرح گورکیان برای وزارت امور خارجه،تهران ،۱۹۳۴ - منبع : مجله معمار  ۱۵

تصویر ۱۹ : طرح گورکیان برای وزارت امور خارجه،تهران ،۱۹۳۴ - منبع : مجله معمار  ۱۵

چنانچه خطوط محیط طرح گورکیان را با بنای موجود مقایسه کنیم، در کنار تشابه اولیه ای که در قسمت میانی دارند، اختلافاتی اساسی را نیز نشان می دهند. این اختلافات به اندازه ای است که نسبت دادن بنای وزارت امور خارجه به گورکیان را مورد تردید قرار می دهد. در نگاه اولیه هر دو طرح ساختمان سه قسمتی متفاوتی را نشان می دهند (تصویر ۲۰ و ۲۱). اما با دقت بیشتر اختلافات آنها، مخصوصا در ضلع جنوبی، به خوبی نمایان می شود. طرح گورکیان در میانه ساختمان ساده بوده است، درحالی که بنای موجود مجموعه ای از حجم های تو در تو است. راه حلی که گورکیان برای اجرای کناری بنایش در نظر گرفته بود، اصلاٌ در بنای کنونی دیده نمی شود. ساختمان موجود استفاده معمار از ایده حیاط داخلی را نشان می دهد که در طرح گورکیان وجود نداشته است. به عنوان نکته آخر می توان متفاوت بودن موقعیت ورودی ها را در دو طرح ذکر کرد که تأثیر مستقیمی بر روی طراحی فضاهای داخل ساختمان داشته اند. این اختلافات در کنار تفاوت سبک، به خوبی نشان می دهند که این دو طرح ریشه در دو ایده مختلف معماری داشته اند. ویتو در تبیین این اختلافات معتقد است که از طرح گورکیان به عنوان طرح اولیه برای بنای کنونی استفاده شده است، ولی دلیلی بر این مدعای خود ارائه نمی دهد. اما اختلاف هایی که در خطوط محيط، نما، ساختار، فضاسازی داخل و حتی موقعیت ورودیها می بینیم به حدی است که نمی توان از تغییر یا تکمیل طرح گورکیان صحبت کرد. عظمت ابعاد و پیچیدگی پروژه به اندازه ای بوده است که امکان ایجاد این تغییرات اساسی بعد از شروع کار اجرایی، مسلماٌ میسر نبوده است. به نظر می رسد تنها پاسخ منطقی این باشد که بنای اجرا شده براساس طرح معمار دیگری اجرا شده است.

تصویر ۲۰ : طرح بنای کنونی وزارت امور خارجه،تهران ،۱۹۳۴ - تصویر ۲۱ (سمت چپ): طرح گورکیان برای وزارت امور خارجه،تهران ،۱۹۳۴

کاخ دادگستری، ۱۹۳۷ -۱۹۴۶

طرح اصلی گورکیان، که ويتو منتشر ساخته است نقشه تصویری سه بعدی از طرح پیشنهادی برای کاخ دادگستری را نشان می دهد. این طرح یک مجموعۀ متقارن سه قسمتی بوده است که معمار قسمت میانی ساختمان را، که ورودی در آن قرار دارد، بر پایه فرم مکعب مستطیل طراحی می کند (تصویر ۲۲). این جزء نسبت به جزءهای کناری دارای عقب نشینی و مرتفع تر است، جزءهای چهارگوش مانندی که هر کدام یک حیاط داخلی داشتند، طرح بنا را از دو سو تکمیل می کردند. کل طرح یک مجموعه چند طبقه ای را نشان می دهد که قسمت میانی آن بلندتر بوده است. معمار سمت جنوبی جزء میانی را برای فضای یک تراس منظور کرده بود و این تراس را با طبقه چهارمی در سه سمت محدود می کند. این طرح همانند بنای موجود پیشروی سه فضای چهار گوش را در سمت شمال نشان می دهد که فضای میانی به صورت T شکل تا طبقه پنجم بالا رفته است. به این ترتیب این طرح دارای چهار ارتفاع مختلف می شود. اجزای کناری سه طبقه، ضلع جنوبی قسمت میانی (تراس) کمی مرتفع تر، ضلع شمالی چهار طبقه و پیشرفتگی میانی پنج طبقه بوده است. طرح نشانگر ایده تراس در طبقه سوم است، تراس نسبتاٌ وسیعی که در آن معمار حتی به فضای سبز و مکانی برای نشستن اندیشیده بود. راهروهای ارتباطی، ضلعهای اجزای کناری و پیش آمدگی های سمت شمال را به همدیگر مرتبط می کردند. (تصویر ۲۳)

تصویر ۲۲ : گورکیان، طرح کاخ دادگستری ،تهران ،۱۹۳۷

تصویر ۲۳ : بازسازی طرح گورکیان برای کاخ دادگستری ،تهران ،۱۹۳۷

این طرح نیز مانند بقیه طرح های بناهای عمومی گورکیان تأثیرپذیری معمار را از ایده های لوکوربوزیه به خوبی نشان می دهد، که از جمله آنها استفاده از فرمهای ساده، سقف های مسطح تراس دار و راهروهای ارتباطی است. استفاده از ارتفاع های مختلف در طرح یک بنای عمومی نکته جدیدی است که در طرح های بناهای عمومی گورکیان به آن برمی خوریم و ریشه آن را می توانیم در ایده های معمار وینی آدولف لوس بیابیم. در اینجا باید متذکر شد که گورکیان نه تنها با کارهای لوس آشنا بوده بلکه تئوری ها و کارهای او تأثیر زیادی در طرح های گورکیان، مخصوصا ویلاهای خصوصی او، داشته است. برای نمونه عقب نشینی پلکانی طبقات را لوس در طرح هتل بابیلون در سال ۱۹۲۳ به کار برده بود. (تصویر ۲۴)

تصویر ۲۴ : آدولف لوس،طرح هتل بابیلون ،۱۹۲۳

در مورد اجرای طرح گورکیان ويتو معتقد است که معماران آلمانی نقشه گورکیان را بعدا به طور کامل اجرا کردند و به جز حالت پلکان ورودی تغییر دیگری در آن ندادند. اما چنانچه بنا را با طرح گورکیان مقایسه کنیم تفاوت های بیشتری مشاهده می کنیم (تصویر ۲۵ و ۲۶). به نظر می آید که هر دو طرح از زیربنای تقریبا یکسانی استفاده کرده اند. طرح گورکیان، اما، یک طرح ساده، بلوک وار و یک مجموعه بسته است (تصویر ۲۸). در حالی که بنای موجود طرحی مونومانتال دارد (تصویر ۲۷) به جای جزء میانی ساده گورکیان، در بنای موجود، جزء میانی، پله وار، هم به سمت شمال و هم به سمت جنوب پیشروی دارد. فاصلۀ بین دو ضلع جزء کناری بیشتر و قسمت هایی از آن باریک تر شده است. این اضلاع بر خلاف طرح گورکیان با سقف شیروانی مسقف شده اند. تراسی را که گورکیان طراحی کرده بود در بنای ساخته شده نمی یابیم. همچنین راهروهای ارتباطی از طرح ساخته شده حذف شده اند و در نهایت پلکان اصلی ساختمان نیز تغییر کرده و از طول آن کم شده است.

تصویر ۲۵ : بازسازی طرح اجرا شدۀ کاخ دادگستری،تهران،۱۹۳۷-۴۲ -  تصویر ۲۶ ( سمت چپ): بازسازی طرح گورکیان کاخ دادگستری،تهران،۱۹۳۷

تصویر ۲۷ : بازسازی طرح اجرا شدۀ کاخ دادگستری،تهران،۱۹۳۷-۴۲ 

تصویر  ۲۸: بازسازی طرح گورکیان کاخ دادگستری،تهران،۱۹۳۷

چنانچه بخواهیم نسبت به تغییرات داده شده اظهار نظری بکنیم، می توانیم بگوییم که یک نقشه طراحی شده براساس ایده های سبک بین المللی را به طرحی نئوکلاسیک تغییر داده اند. به نظر می آید که اجزای جانبی ساختمان را بعداٌ یک طبقه مرتفع تر ساخته اند و در آن یک ردیف اجزای تزئینی مانند شبه بالکن به نمایش گذاشته اند. در این طبقه جدید استفاده از نقوش را نیز مشاهده می کنیم. جلو سه طبقه اول به فاصله یکسان ستون های سنگی کار گذاشته اند. جزء میانی ساختمان دارای بیشترین تغییرات است. ساختار ساده، بلوک وار و مدرن گورکیان به ساختاری دکوراتیو مبدل شده است. ایده های مدرن گورکیان را که ریشه در عقاید لوس و لوکوربوزیه داشته کلاٌ از مجموعه حذف کرده اند و به جای آن ورودی سنگی جدیدی را طراحی کرده اند. این ورودی جدید اشباع شده از اجزای دکوراتیو و نقوشی است که ریشه در تاریخ معماری قبل از اسلام ایران دارند. بقیه سطح نمای ساختمان با صفحاتی سنگی پوشیده شده که احتمالا مربوط به طرح بعدی است. به نظر می رسد تنها نکات مطابق با ایده های گورکیان در نماهای جنبی ساختمان باقی مانده باشند. در این نماها پنجره های ساده چهارگوش در کنار پنجره های عمودی باریک تر و بلندتر یادآور ساختمان وزارت دفاع گورکیان (۱۹۳۴) است. (تصویر ۲۹ و ۳۰)

تصویر ۲۹: کاخ دادگستری نمای جنبی،تهران،۱۹۳۷

تصویر ۳۰: وزارت جنگ (وزارت دفاع)،تهران،۱۹۳۴

احتمال شروع اجرای ساختمان براساس طرح گورکیان را نمی توان به طور قطع منتفی دانست. با وجود این تغییرات ایجاد شده به قدری زیادند که از ایده های اصلی و مدرن گورکیان اثری باقی نمانده و بنا کلاٌ شیوه دیگری پیدا کرده است. معمار جدید طرح را آگاهانه به صورتی تغییر داده که بنا را در ردیف کارهای سبک نئوکلاسیک مطرح در زمان رضا شاه در آورده است. از این رو نسبت دادن این بنا به گابریل گورکیان و سبک معماری او صحیح نیست.

ساختمان شماره یک وزارت امور خارجه و کاخ دادگستری دو بنایی هستند که با اجزای کلاسیک خود به مجموعه کارهای گورکیان نمی خورند و با ایده های وی در تناقض اند. با وجود این در منابع متعددی، طراحی آنها به گابریل گورکیان نسبت داده شده است. این اظهار نظر باعث شده که این نویسندگان نتوانند سبک واحدی را به گورکیان نسبت بدهند. این نظریه را نمی توان تأیید کرد، چرا که نشان داده شد گورکیان در طرح های بناهای عمومی خود نیز، همانند طرح های خصوصی اش، سبک واحدی را دنبال می کرده است، سبکی که تأثيرات تحصیلش در وین و برنامه درسی استادش اسکار اشترناد به خوبی در آن نمایان است. استفاده از قواعد هندسی در نما و راه حل های خاص در فضاسازی، آن طور که لوس پیشنهاد کرده بود، علاقه گورکیان را به ایده های وی نشان می دهد. همچنین نمی توان تأثیرات ایده های لوکوربوزیه را در طرح های عمومی گورکیان نادیده گرفت. در کلیه طرح های بناهای عمومی اروپایی و ایرانی منتشر شده از وی، اثرات این پیشکسوت مدرنیست دیده می شود. همه این نکات نشانگر پایبندی گورکیان به اصول معماری سبک بین المللی در طرح بناهای عمومی خود است که جایی برای ایده های نئوکلاسیک باقی نمی گذارد.

منابع:

http://caoi.ir/en/study/

1.Vitou, E., Gabriel Gueverkian 1900-1970, Paris, 1987

٢. پاکدامن "نگاهی کوتاه بر شیوه ها و گرایش های معماری در تهران" در کتاب تهران ج ۵ و ۶، ۱۳۷۶، ص ۱۱۸ تا ۲۲۵.

پانوشت ها: ۱. از آنجا که این مقاله سعی در بررسی آثار گورکیان در چارچوب نظریات معماران اروپایی دارد، در متن از تاریخ های میلادی استفاده شده است. ۲. نویسنده برای معماری سنتی ایران با ریشه های اسلامی ارزش بسیار قائل است، ولی نمی توان منکر شد که تغییرات داده شده در ضلع شرقی بدون تحقیقات لازم صورت پذیرفته و کل سبک معماری ساختمان را دچار آشفتگی کرده است. ٣. حکیم، "بررسی تاریخ هنری معماری خانه های گورکیان در تهران ۱۳۹۶ - ۱۳۱۲، مجله معمار، شماره ۱۴، پائیز۱۳۸۰